Rembrandt in het Rijks

Rembrandt van Rijn, De Vaandeldrager, 1636, particuliere collectie, Frankrijk

Op 8 december 2021 kwam het bericht naar buiten dat de Rijksoverheid bereid is om met € 150.000.000 over de brug te komen bij het doen van een aankoop van de Vaandeldrager van Rembrandt van Rijn, op het moment van schrijven in een privécollectie in Frankrijk gehuisvest.[1] Maar de vraag is of dit de rol is de Nederlandse overheid moet willen spelen. En vóór die vraag beantwoord wordt lijkt het goed om uiteen te zetten of het Rijksmuseum het schilderij wel moet willen hebben.

Verzamelwoede

In de afgelopen jaren heeft het Rijksmuseum gesuggereerd dat het voornemens is een poging te doen om alle schilderijen van Rembrandt die nog niet in een publieke collectie zitten te willen inlijven. Moet een museum zichzelf eigenlijk wel zo’n ambitieus doel stellen? Wat is een reden voor dergelijke verzamelwoede? Musea argumenteren wel vaker met het ontbreken van een beoogd werk binnen hun collectie, of de bredere Collectie Nederland. Relatieve compleetheid van het geschilderd oeuvre van Rembrandt zou aan de basis kunnen liggen van de trofeeënjacht van de rijksmuseumdirecteur en de OCW-minister van dienst.

De Vaandeldrager, 1636,

Binnen het oeuvre van Rembrandt is er maar één type schilderij dat niet in een van de Nederlandse openbare verzamelingen voorkomt: het zeegezicht. Dat gaat er ook niet komen, de in 1990 gestolen Christus in de storm op het meer van Galilea is het énige voorbeeld van dat oeuvre, en dat is het eigendom van het Isabella Stewart Gardner Museum in Boston. Met die ene uitzondering is het oeuvre van Rembrandt buitengewoon goed in Nederland vertegenwoordigd.

Ruim vertegenwoordigd

Zelfs binnen de heel specifieke (en productieve) periode waarin Rembrandt de Vaandeldrager schilderde, is alleen het Rijksmuseum al uitstekend uitgerust. Uit de jaren 1630-1639 bezit het museum (chronologisch):

  • Jeremia treurend over de verwoesting van Jeruzalem, 1630 (verworven in 1939)[2]
  • Oude lezende vrouw, waarschijnlijk de profetes Hanna, 1631 (verworven in 1928)[3]
  • Jozef zijn dromen vertellend, 1633 (verworven in 1946)[4]
  • Jonge vrouw in gefantaseerde kleding, 1633 (verworven in 1961)[5]
  • Johannes Wtenbogaert, 1633 (verworven in 1992)[6]
  • Portret van Haesje Jacobsdr van Cleyburg, 1634 (verworven in 1985)
  • Marten Soolmans[7] & Oopjen Coppit[8], 1634 (verworven 2016)
  • Man in oosterse kleding, 1635 (verworven in 1940)[9]
  • Stilleven met pauwen, ca. 1639 (verworven 1960) [10]
  • Portret van een vrouw, mogelijk Maria Trip, 1639 (bruikleen sinds 1897)[11]

Kortom, voor het streven naar een compleet beeld van de jaren 1630 hoeft het museum zo diep niet in de buidel te tasten, maar is het zelfs goed voorzien. Aangevuld met de werken uit deze periode uit andere collecties, zoals het Mauritshuis (Andromeda[12], Suzanna[13], De anatomische les van Dr Nicolaes Tulp[14], Tronie van een man met gevederde baret[15], en Het loflied van Simeon[16]), Museum Boijmans Van Beuningen (Portet van Aletta Adriaensdochter[17]en De eendracht van het land[18]) of dichter bij huis het Amsterdam Museum (Saskia van Uylenburgh[19]).

Doorbraak

Dan is er nog de kwestie of dit het schilderij is dat Rembrandts artistieke doorbraak zou zijn geweest, zoals door Dibbits gesuggereerd.[20] Dat is een moeilijk meetbaar begrip: omdat de kunstkritiek in de zeventiende eeuw nog niet bestond in de vorm als die nu kennen is er niet veel aan graadmeters om in te schatten wanneer hij werkelijk doorbrak. Wat wel duidelijk is, is dat hij in 1636, het jaar waarin hij de Vaandeldrager schilderde, al een grote reputatie had. Die had hij opgebouwd in de jaren dat hij bij Hendrick Uylenburgh werkte, met talloze weergaloze portretten tot gevolg (waaronder de twee portretten ten voeten uit van Marten Soolmans en Oopjen Coppit, die in 2016 voor € 160 miljoen door Nederland en Frankrijk gezamenlijk gekocht werden). Met de beste wil van de wereld zijn die twee gegevens in mijn ogen niet te verenigen. Als de Vaandeldrager de artistieke doorbraak van Rembrandt was, dan hadden de portretten van Soolmans en Coppit nooit gekocht moeten worden voor een dergelijk hoog bedrag. Als die aankoop wel te rechtvaardigen is, dan maakte hij dus ook al topstukken vóór de vermeende doorbraak van 1636. Met de uitspraak die Dibbits doet lijkt duidelijk de nuance te willen vermijden.

In 1635 schilderde Rembrandt nota bene zijn Het offer van Abraham uit de Hermitage in Sint-Petersburg, Het Feestmaal van Belsazar, nu in de National Gallery in Londen en het Zelfportret als de verloren zoon in de herberg uit de Gemäldegalerie Alte Meister in Dresden. Ook zijn De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp is van voor die tijd, zelfs al uit 1632. Bovendien bevindt het laatstgenoemde zich zelfs nog in de collectie van het Mauritshuis, en is daarmee dus al in een Nederlandse openbare verzameling te vinden.

De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp, Mauritshuis, Den Haag

Toondoof

Elk cliché is sinds maart 2020 tot op de draad versleten, maar coronapandemie heeft door de hele samenleving al diepe sporen getrokken. Ook de culturele sector heeft daar aanzienlijk onder te lijden gehad. Podiumkunsten konden niet worden beoefend omdat grote bijeenkomsten niet verantwoord waren, beeldend kunstenaars konden hun werk minder gemakkelijk voor het voetlicht brengen doordat tentoonstellingen niet doorgingen, en onzekerheid over inkomen zorgde voor het uitblijven van luxebestedingen van veel mensen. Veel ondernemingen hadden de overheidssteun hard nodig om de periode van de zwaarste maatregelen te overleven. Tegen die achtergrond is het op zijn minst onhandig om in één klap 150 miljoen euro te beloven voor de aankoop van één enkel kunstwerk.

Had de overheid een gebaar willen maken naar de culturele sector, dan had zij er beter aan gedaan om een zelfde bedrag toe te kennen aan de fondsen en collectief mecenaten die Nederland rijk is. Het K.F. Heinfonds, Mondriaanfonds, Nederlands Filmfonds, Vereniging Rembrandt, VSBfonds, Fonds Podiumkunsten, Prins Bernhard Cultuurfonds en alle, talloze andere landelijk opererende fondsen hebben elk hun eigen kwalificaties op basis waarvan financiering wordt toegekend.

Rembrandtificatie

Niet alleen zouden de talloze kleinere musea in Nederland beter gebaat zijn bij een aandeel van dit schijnbaar nationale aankoopbudget, maar het zou ook de gehele collectie Nederland goed doen. De bezuinigingen in de culturele sector die er sinds 2010 geweest zijn hebben talloze instellingen de kop gekost, maar hebben bij de overlevende instituten gezorgd voor een verschraling. Omdat musea hun begroting te dichten hadden met minder garantie van overheidssteun, was de jacht op de bezoeker geopend. In het Rijksmuseum was het kanon dat werd ingezet duidelijk: Rembrandt-Velázquez, Alle Rembrandts, Kiefer en Rembrandt, Rembrandt en Degas, Rembrandt ontrafeld, De jonge Rembrandt: tekeningen en etsen, Late Rembrandt, Ruwe Werkelijkheid: Auerbach – Rembrandt, Rembrandts Claudius Civilis, Anish Kapoor & Rembrandt, Lang Leve Rembrandt, Night Watching, KWAB. Dutch Design in de eeuw van Rembrandt).[21] De museumbezoeker heeft de afgelopen 10 jaar het beeld voorgeschoteld gekregen dat Rembrandt het eindpunt van de kunstgeschiedschrijving is: na Rembrandt de zondvloed.

Elke kunsthistoricus zal het belang van Rembrandt in kunsthistorische zin onderkennen, maar zal daarbij als kanttekening geven dat hij niet op eenzame hoogte staat. Hij was een van de betere kunstenaars in een heel veld van uitstekende kunstenaars die in de Westerse kunstgeschiedenis beschreven staan.  

Beter besteed

Zonder in te willen gaan op de vraag of een schilderij van Rembrandt werkelijk deze waarde vertegenwoordigt – of welk ander schilderij dan ook – denk ik dat het onlogisch en onjuist is dat dit bedrag wordt betaald.

Er zijn manieren waarop een dergelijk (publiek) budget zinniger, eerlijker, en ook kunsthistorisch verantwoorder zou kunnen – zelf moeten worden besteed. Juist in een tijd waarin veel junioren en (deels onvrijwillig) zelfstandigen op de arbeidsmarkt, en talloze ondernemers kampen met een onvoorspelbare situatie, zou het de overheid beter staan om zich niet aan dit soort grote gebaren te wagen. Het land, Amsterdam of zelfs ook maar de collectie van het Rijksmuseum gaan niet noemenswaardig vooruit door de toevoeging van een enkel schilderij aan de collectie.

Het Rijksmuseum lijkt het signaal te willen afgeven dat de Nederlandse kunst bestaat uit twee entiteiten: Rembrandt en niet-Rembrandt, en heeft daar het tentoonstellings- en verzamelbeleid op aangepast. Omdat het Rijksmuseum ironisch genoeg zelf de vlaggendrager van de Nederlandse musea is, biedt een ambitieus doel als het verwerven van een veel te duur schilderij van Rembrandt voor de overheid een schitterende gelegenheid voor het bedrijven van symboolpolitiek.


[1] https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2021/12/08/nederland-wil-rembrandts-laatste-topstuk-van-nationaal-belang-verwerven

[2] https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/SK-A-3276

[3] https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/SK-A-3066

[4] https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/SK-A-3477

[5] https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/SK-A-4057

[6] https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/SK-A-4885

[7] https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/SK-A-5033

[8] https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/SK-C-1768

[9] https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/SK-A-3340

[10] https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/SK-A-3981

[11] https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/SK-C-597

[12] https://www.mauritshuis.nl/ontdek-collectie/kunstwerken/707-andromeda/

[13] https://www.mauritshuis.nl/ontdek-collectie/kunstwerken/147-suzanna/

[14] https://www.mauritshuis.nl/ontdek-collectie/kunstwerken/146-de-anatomische-les-van-dr-nicolaes-tulp/

[15] https://www.mauritshuis.nl/ontdek-collectie/kunstwerken/149-tronie-van-een-man-met-gevederde-baret/

[16] https://www.mauritshuis.nl/ontdek-collectie/kunstwerken/145-het-loflied-van-simeon/

[17] https://www.boijmans.nl/collectie/kunstwerken/113612/portret-van-aletta-adriaensdochter

[18] https://www.boijmans.nl/collectie/kunstwerken/2693/de-eendracht-van-het-land

[19] https://hart.amsterdam/nl/collectie/object/amcollect/99746

[20] https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2021/12/08/nederland-wil-rembrandts-laatste-topstuk-van-nationaal-belang-verwerven

[21] https://www.rijksmuseum.nl/nl/zien-en-doen/tentoonstellingen/afgelopen

1 reactie

  1. Ik denk dat dit verhaal verwoordt wat menigeen zou willen zeggen, maar het zelf niet onder woorden kan brengen! Chapeau! Dik applaus voor dit heldere verhaal!

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *